بسم الله الرّحمن الرّحیم

ما كه هستيم؟ شبيه چه هستيم؟ هدف¬هايمان چيست؟ ديگران درباره ما چگونه مي‏انديشند؟ اينها نمونه پرسش-هايي هستند كه به «خود» ما اشاره مي‏كنند. خودِ ما جنبه‏هاي مختلفي دارد، مانند: بدن يا جسم ما، احساسات ما، افكار ما، باورهاي ما، برداشت¬هاي ما از خودمان و عملكردهاي ما كه بهتر است براي كشف و شناخت آنها گام برداريم. پس مي‏توانيم از زاويه¬هاي مختلفي به خويش بنگريم و خودشناسي خود را در حوزه‏هاي گوناگون دسته‌بندي كنيم1:
الف) خودِ فيزيكي
نخستين بخش از خود كه آسان‏تر مي¬توان آن را شناخت، خود فيزيكي است. خودشناسي فيزيكي، به احساس و تصور خوب يا بدي گفته مي‏شود كه نسبت به بدن خود داريم. به ياد داشته باشيم كه بخشي از ارتباط ما با ديگران، از اين طريق صورت مي‏گيرد و آنها در نخستين برخورد و پيش از هرآشنايي، چهره‏ ما را مي‏بينند و اگر ظاهربين باشند، بر اساس چهره درباره ما قضاوت خواهند كرد.
در مرحله بعد، حركت¬هايي كه اندام ظاهري انجام مي‏دهند، مهم است. كانال ارتباطي كه به آن «زبان بدن» يا «ارتباط غير كلامي» مي‏گويند، داراي عناصر مهمي است، مثل تماس چشمي، فاصله با ديگران، حركت دست و پا، حالت‌هاي صورت و تغيير رنگ چهره. گفتني است همه ما تا حدودي ناخودآگاه، با اين عناصر، پيام‏هاي مختلف كنترل‌نشده‏اي به ديگران ارسال مي‏كنيم. بخش مهمي از خودشناسي فيزيكي اين است كه درباره‏ پيام¬هايي كه از اين طريق به ديگران مي¬دهيم، باخبر شويم و بتوانيم آنها را كنترل كنيم تا پيامي فرستاده شود كه واقعاً منظورمان بوده و در مسير هدف¬هاي ما قرار داشته است.
ب) خودِ واقعي
خود واقعي، دروني‏ترين بخش وجود ماست؛ خودِ ما. ناخودآگاه اين بخش را تا حدودي مي‏شناسيم، ولي از اطرافيان ما، افراد اندكي از اين بخش از وجود ما آگاهند. ما بيشتر اوقات، براي پنهان نگاه داشتن اين بخش از وجود خود بسيار مي‌كوشيم و گاه نگران اين هستيم كه اگر ديگران، خود واقعي ما را بشناسند، علاقه‌شان را به ما از دست بدهند و برخوردشان با ما تغيير كند. كارل راجرز مي‏گويد: «آنچه را من از ديگران پنهان مي‏كنم، بيشتر، همان چيزي است كه آنان از من پنهان مي‏كنند».2
برخي معتقدند خود واقعي وجود ندارد و انسان بر اساس شرايطي كه در آن قرار مي‏گيرد، نقش‏هاي گوناگوني را ايفا مي‏كند. بر اين اساس، خود، از نقش‏هاي گوناگوني تشكيل شده است كه بازيگرش ما هستيم. براي مثال، هنگام سخنراني، نقش استاد را بازي مي‏كنيم. در خانه، نقش همسر يا پدر و يا مادر و گاهي هم نقش يك هيولا را داريم. در تمام اين نقش¬ها يك چيز مشترك است و اوست كه اين نقش¬ها را كنترل و هدايت مي‏كند. منظور از خودِ واقعي، همين بخش است. پس با اين نگرش نيز مي‏توان به خود واقعي دست يافت.
ج) خودِ آرماني
از نخستين جرقه‏هاي خودكاوي در دوران نوجواني، تصاوير آرماني متعدد و گاه مبهمي از خود مي¬آفرينيم و با مقايسه خود با ديگران يا مطالعه در زمينه‌هاي مختلف اعتقادي و اجتماعي، به اين مي¬انديشيم كه چگونه به نظر مي‏رسيم يا بهتر است چگونه به نظر برسيم. گاه در اين مقايسه‏ها به اين نتيجه مي¬رسيم كه زندگي برخي مردم چقدر ايدئال و خوب است و آرزو مي¬كنيم ما هم مثل آنان بشويم. در چنين افكار و آرزوهايي، خود آرماني تشكيل مي‏شود.
تصوير ايدئال ذهني برخي افراد، آن‌چنان دور از دسترس است كه هرچه تلاش مي‌كنند، به آن نمي‏رسند. در نتيجه اين ناكامي، احتمال نااميدي و افسردگي بسيار زياد است. اگر خودِ آرماني افراد، واقع‏بينانه شكل بگيرد، زمينه‌ساز رشد و پيشرفت خواهد شد و اگر غيرواقعي و دست‌نايافتني باشد، به نااميدي، افسردگي و پوچي مي¬انجامد.
د) خودِ اجتماعي
تصور مي‏كنيد ديگران درباره شما چه نظري دارند؟ ما در ميان جمع و گروه‏هاي مختلف چگونه رفتار مي‏كنيم؟ اطرافيان ما در محيط‏هاي مختلف، چه كنش¬ها و واكنش‏هايي از ما انتظار دارند؟ بهتر است گاهي به تفاوت رفتار خود در ميان جمع دوستان صميمي يا گروه‏هاي رسمي‏تر مثل همكاران در محيط كار بينديشيم. در هر گروه، افراد با رفتار و انتظارهاي خود، غيرمستقيم به ما فشار مي‏آورند تا با آنان هم¬نوا و هماهنگ شويم. ما ناخواسته تشويق مي‏شويم شبيه افرادي گرديم كه بيشتر با آنان سر و كار داريم. بنابراين، ويژگي¬هاي فردي خود و شرايط اجتماعي‏، در روند تشكيل خود اجتماعي مؤثرند.
هـ) خودِ معنوي
جنبه معنوي خود، با باورهاي ما، چه باورهاي مذهبي و چه ديدگاه‏هاي انساني، ارتباط دارد. آگاهي از اين جنبه به ما كمك مي‏كند انتظار نداشته باشيم همه افراد درباره همه چيز مانند ما فكر كنند. همچنين با داشتن چنين آگاهي، بهتر مي¬توانيم به فردي كه حس معنايي خود را از دست داده است، كمك كنيم، بدون آنكه زياد نصيحت كنيم. كارل راجرز مي‏گويد: «وقتي به انسان‏ها اجازه داده شود خودشان درباره خودشان و اعتقادهايشان تصميم بگيرند، راحت‏تر هستند».3
-
1. شکوهی، مسعود، آشنایی با مهرات های زندگی از دیدگاه اسلام
2. ريتاال اتيكنسون و ديگران، زمينه روان‌شناسي هيلگارد، ترجمه: دكتر براهني و ديگران، ص 469.
3. همان، ص 470.

جهت دانلود مقاله اینجا کلیک کنید.